VICENTE ALEIXANDRE EN QUIROGA (CARTAS A EDUARDO MOREIRAS)

Vilas literarias: Quiroga

Vicente Aleixandre en Quiroga (Cartas a Eduardo Moreiras)


X. Pérez Mondelo

“Irás a Quiroga este ano? Canto me acordo daqueles paseos que dabamos por aquelas vereas e camiños!”  Esta é unha das numerosas alusións que Vicente Aleixandre fai a Quiroga nas súas cartas ao seu amigo Eduardo Moreiras, unha relación epistolar que se vai prolongar durante oito anos, desde o 31 de marzo de 1948, na que Aleixandre responde a unha primeira carta de Eduardo e na que lle agradece o envío do primeiro libro do escritor quirogués en castelán, El bosque encantado, ata o 20 de setembro de 1955, nunha derradeira carta na que despois de louvar a tradución que Moreiras fixera da poeta italiana Elena Bono, queda á espera de recibir o primeiro libro en galego do seu amigo, A realidade esencial, que está a punto de editarse. 

Este tesouro epistolar, íntimo e sorprendente, é un dos máis importantes testemuños ao que podemos achegarnos para coñecer non só a verdadeira personalidade destes dous grandes escritores, senón tamén para profundizar no clima poético galego e español daquel período da nosa historia literaria, e dende logo tamén para coñecermos o clima político, e máis ca nada o clima moral daquel tempo histórico. Un documento dun incalculable valor humano, literario e histórico, susceptible de múltiples niveis de análise, polo que cómpre unha lectura demorada e atenta, precisamente por esas diferentes capas de significados.  Un documento que sae á luz a cargo dos profesores Andrés Pociña e Aurora López, editado pola Universidade de Granada, onde estes dous profesores levan anos impartindo aulas. Un libro coidadosamente editado que leva o sucinto título de Cartas de Vicente Aleixandre a Eduardo Moreiras (Granada, 2016). Unhas cartas que lle foron confiadas aos editores pola poeta Luz Pozo Garza, a muller do escritor de Quiroga, consciente do valor incalculable deste tesouro epistolar, un tesouro longos anos agochado e que lle fora á súa vez confiado a Luz por Eduardo, nun acto último de absoluta fidelidade, con estas palabras: “Luz, confíoche as cartas de Aleixandre. Son un legado valiosísimo. Ponas en boas mans ou quéimoas agora mesmo”. E abofé que así o fixo Luz Pozo Garza, con total xenerosidade.

Mais voltemos á pregunta inicial. Eduardo Moreiras e Vicente Aleixandre non chegaron a coñecerse persoalmente durante estes anos de íntima comunicación e desde logo Aleixandre nunca visitou Quiroga, e daquela tampouco puido nunca dar eses paseos por aquelas vereas e camiños que di recordar tanto. Mais, se non estivo físicamente en Quiroga, si que viaxou  coa imaxinación polos camiños do val e da serra na medida en que en tantas ocasións lle eran evocados polo seu amigo galego. E de tal maneira lle foran evocados que para Aleixandre o val e as serras quiroguesas eran tan familiares para el como o seu propio refuxio edénico de Miraflores, que á súa vez tamén lle evocaba decote a Eduardo Moreiras nas súas cartas. Dous espazos líricos e vitais, Quiroga e Miraflores, sen os cales non é posible comprender a vida e a obra dos dous poetas, pois o seu amor polos espazos abertos e o encontro dos homes coa  natureza, é un motivo central das súas poéticas.

Nun primeiro momento desta relación, cando Aleixandre aínda estaba a descubrir a personalidade do seu futuro amigo, dille: “ Non sei se Quiroga élle a vostede familiar; se o é, sería para vostede algo do que para min é Miraflores”. Non sabía daquela Aleixandre da profunda significación que na vida e na obra de Moreiras tiñan as terras quiroguesas, o val e montaña courelá, tan presentes na súa narrativa e na súa poesía, en obras como Primaveira no Lor, Paisaxe en rocha viva ou Follas de vagar, por citar tres obras, pois non cabe dúbida de que as xentes e a paisaxe quiroguesas están presentes en todos os seus libros, sendo un elemento esencial na conformación da súa sensibilidade, e daquela na conformación da súa cosmovisión lírica e social. Esta identificación cos seus respectivos espazos vitais será un dos nexos que vai fortalecer a súa complicidade vital e creativa. Nunha das primeiras cartas, cando aínda o trato era de cortesía formal, o poeta andaluz coméntalle ao poeta galego: “Eu teño cantado o amor da natureza, o único que non desengana. Canteino no frenesí, coa vocación e a lucidez do amor total. Ah, sí: alí sulagado na realidade amante do universo, a aniquilación da conciencia é posible, e con ela o último descanso, o da unificación da que non se desperta”. Cántas veces non nos ten falado tamén Moreiras con palabras semellantes da súa procura do Absoluto, do que ten chamado “realidade esencial”, un estado de ascese e quietude que só nos pode proporcionar a poesía e a fusión coa natureza, o chegarmos a formar parte indisoluble do seu fluír. Algo que tan nidiamente expresa en libros como Os nobres carreiros.

Esta experiencia mística, esta procura do Absoluto, como máxima expresión da realización humana, é indisociable das súas vivencias de camiñante, de amigo dos ríos e das aguias, de soñador abstraído polos infindos camiños do val e da serra, que percorrería unha e outra vez,  fundíndose co aire tépedo, co arrecendo da erica, co voo dos miñatos, co azul lonxano das nubes e da tarde. Eran estes os mesmos paseos que Vicente Aleixandre facía na súa imaxinación cabo do poeta amigo, así como os que facía en paralelo o propio Eduardo, a viaxar tamén na súa ensoñación polo pequeno río de Miraflores de la Sierra,  a contemplar as vastas chairas, sentado cabo do seu amigo Vicente á sombra dos álamos. Isto é o que lle conta Vicente a Eduardo nunha carta: “Estes días saín dar un paseo. Fun buscarte ao noso río neno”. Tal era a compenetración, a fusión das súas almas. E isto é o que lle expresa nestoutra carta naqueles primeiros días de amizade, antes de se tratar con mais naturalidade, que non con menos ardor e cordialidade. É a carta número cinco, de xullo de 1948, remitida desde Madrid: “Eduardo, acabo de recibir a súa carta primeira de Quiroga, antecedida pola súa última de Vigo. Eu xa estou ben e aínda pasarei aquí un mes antes de marchar a Miraflores. A súa última carta faime velo no seu campo onde vostede revive a súa adolescencia: fíxome vostede sentila latexar aló lonxana, cando o amor era amor ás árbores, aos ventos, aos montes, aos ríos”. E na mesma carta segue dicíndolle: “Eduardo, gustariame pasear con vostede por eses campos, que acha agora tristes, e onde a tormenta roda ás veces sobre as cabezas. Aquí agora entrou o frenesí da fin da primavera, do comezo do verán. Todo vibra e todo se enardece. Aí o clima é outro. O bosque ese, de seguro ten calma, luz peneirada e aí o corazón exercitarase con máis dozura, con suave efusión, con amante delicadeza. O meu corazón sabe de todo: non lle é alleo o clima nu e violento como lle é propia a tenrura que fai longas e benignas as horas (…) Eu estaría aí, nese Quiroga de nome doce onde vostede vive”. 

A través destas confidencias na distancia e no silenzo dos seus corazóns ardentes é como os dous poetas nos van abrindo ao seu mundo interior e á propia realidade humana, social e literaria do seu tempo. E xa non é Quiroga o que comeza a medrar na ensoñación de Aleixandre, senón a Galicia toda que Eduardo lle evoca e, especialmente, o seu outro espazo amado: a ría de Vigo, con Baiona ao fondo, cuxas praias tamén gozara o poeta de Miraflores. Unha evocación desde o  presente que desperta en Vicente Aleixandre os recordos da súa estancia de rapaz, cos seus país, por terras galegas (Vigo, Pontevedra, Vilagarcía, A Toxa, Santiago, A Coruña…) ata chegar á lembranza última das súas raíces galegas, que viñan do lugar de Cela. Así o relata: “Nun pobo chamado Cela visitamos a casa que foi dos meus avós, onde miña nai pasou de rapaza grandes tempadas. Recordo os frutais no horto, e a emoción de miña nai vendo todo o que lle evocaba a súa nenez. Recordo sorrinte o seu eloxio, agora conmovedor, das ´ameixas claudias de Cela´, que na casa eran sempre coma un remoto e mítico termo de comparación. Nada como aquelas ameixas claudias de Cela!” E, de aí, o paso á expresión de todo o seu afecto non só por Galicia, da que se sentía nesa medida parte, senón pola súa lingua e pola súa cultura, que coñece e estima, desde unha sensiblidade aberta e empática, nuns anos en que non eran as máis as mentes consideradas coas demais culturas e linguas do estado naqueles anos de silencio e pedra. “Vexo que comezaches a escribir en galego. Alégrome, se iso é para ti un gusto. Faino Danae (Luz Pozo Garza) tamén, e Pura Vázquez, etc. É curioso ver os poetas que se expresan en castelán como impulso primario, ir agora a outra lingua, e repartirse con dobre fidelidade, e nos dous verdadeiros”. Isto é o que di á altura do ano 1952. E, finalmente, esta observación:  “Estiven en Vigo moitos anos antes, de rapaz. Daquela ía con meus país. Téñolle cariño a Galicia. Non sei cando voltarei a ela”. E esta confesión: “Cando me dis algunha palabra galega, encántame…”.

Estamos quizais ante unha das grandes novidades editoriais en moito tempo, perante un libro imprescindible para coñecer a estes dous grandes poetas e seres humanos. Mais, hoxe só queríamos dar conta da descuberta deste tesouro epistolar e, con el ben agochado no peto, andar de novo os camiños da serra, os nobres carreiros de antano, cabo dos ríos do paraíso que baixan do alto e atravesan o val, da man dos poetas amigos Vicente e Eduardo. Cantas memorias non levantan en nós as súas confidencias doutrora!